Architektura przestrzeni i światła

Żaden z typów budowli nie odzwierciedla rozwoju współczesnej architektury lepiej niż architektura obiektów kościelnych. Dotyczy to nie tylko Polski, ale też Europy i nie odnosi się jedynie do kościołów katolickich. W wybitnych przykładach architektury kościelnej zauważyć można pewną prawidłowość. Emanowała z nich wyjątkowa jakość już w momencie, kiedy powstawały, gdy z jednej strony inwestor, a z drugiej architekt byli w stanie temu szczególnemu zadaniu nadać stosowny, fascynujący kształt, kreujący zarazem duchowy wymiar przedsięwzięcia. Tak działo się w Europie Zachodniej w ostatnich stuleciach. Dziś nowoczesne technologie i ograniczone na ogół nakłady inwestycyjne sprawiły, że architektura kościołów przestała jawić się jako monumentalna.

Lata 50. ubiegłego wieku wykreowały punkt zwrotny w tak zwanej architekturze sakralnej. Była nim realizacja kaplicy Notre Dame du Haut w Ronchamp autorstwa Le Corbusiera. W latach 60. rzeźbiarskie formy konkurowały z najczęściej wówczas realizowanymi kubicznymi formami betonowego brutalizmu. Lata 70. zdominowały z kolei wiele krajów artystycznymi trendami, które rozwinęły się w następstwie buntu z 1968 roku, prezentując kościoły jako wielofunkcyjne budynki wyrażające się anonimową formą. Ten kryzysowy dla architektury kościołów czas spowodował nasycenie budowlami sakralnymi.
To, czy obiekt kościelny wyznacza nową skalę doznań w architekturze sakralnej nie jest zależne od religijnej postawy architekta. Najlepszym tego przykładem, jak twierdzi Wolfgang Jean Stock w książce pt. „European Church Architecture: 1950–2000”, jest wspomniana wyżej kaplica Le Corbusiera w Ronchamp. Z kolei niemiecki historyk architektury Winfried Nerdinger pisze w tekście pt. „Architektur ist Bewegung. Le Corbusiers Sakralbauten”, że „ideałem dla odrodzenia się katolickiego kościoła byłoby mieć geniuszy, którzy równocześnie są świętymi, a ponieważ takie połączenia nie są w obecnej chwili dostępne, lepiej jest zwrócić się do geniusza niewierzącego, aniżeli do wierzącego bez talentu”.
Także wtedy, kiedy architektura sakralna jest odpowiedzią na pozbawione celu zadanie, nie jest wolna od spełniania nowych teologiczno-liturgicznych wymagań, zatwierdzonych przez Sobór Watykański II. To one oznaczały zwrot w tradycyjnym kształtowaniu przestrzeni kościoła — ołtarz został usytuowany pośrodku, zwrócony w stronę wiernych. Główną ideą takiego zwrotu było świadome, pobożne i faktyczne uczestnictwo wiernych we mszy. W realizacjach budynków kościelnych tego okresu dał się zauważyć także nowy trend, który miał podkreślać rosnącą rolę światła we wnętrzach sakralnych, przy równoczesnym czerpaniu z protestanckiej idei oczyszczenia ich z nadmiaru dekoracji. W praktyce oznaczać to miało, że przestrzeń kościoła powinna oddziaływać samym swoim kształtem.
W okresie powojennym budowle sakralne stanowiły ważne zadanie w obszarze architektury, u wielu architektów i budowniczych odzwierciedlając także ich własne pragnienia, będące zarazem odbiciem społecznego zapotrzebowania. W dzisiejszym świecie, rządzonym prawami ekonomii i rozrywki, kościoły i kaplice są często jedyną alternatywą dla osób chcących pomedytować w ciszy i spokoju. Kościół także dziś może odgrywać rolę azylu.
Od lat 50. XX wieku punkt ciężkości w budownictwie kościelnym przeniósł się w Europie na obszary Niemiec, Austrii i Szwajcarii. W dziedzinie budownictwa protestanckiego prym wiodła Finlandia. Szczególnym przypadkiem jest też Polska, w której, jak np. w Nowej Hucie, budowa kościołów nierzadko poprzedzona była wieloma protestami wiernych przeciwko komunistycznym władzom, które były przeciwne stawianiu świątyń. W latach 80. można było zauważyć w tej części Europy wpływ architektury postmodernistycznej i architektury będącej pod wpływem tradycji ludowych.
W ostatnich dziesięcioleciach w zakresie budowy obiektów sakralnych w Polsce szczególne miejsce zajmuje twórczość Adama Lisika. Zrealizowane przez niego liczne kościoły, udokumentowane w książce zatytułowanej „Architektura sakralna. Projekty i realizacje”, wskazują na poważny dorobek tego autora w tym obszarze. Znaczenie jego twórczości wzmacnia dodatkowo fakt zaangażowania architekta w pracę naukową i dydaktyczną poświęconą tej specyficznej dziedzinie architektonicznej. Autorskie projekty profesora Adama Lisika i ich realizacje stanowiły przedmiot wielu naukowych wystąpień, referatów i wykładów podczas seminariów, sympozjów i spotkań o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Jego dorobek twórczy znalazł swe dopełnienie w licznych publikacjach w kraju i za granicą. Znaczenie i wartość tej twórczości podkreślił też profesor Krzysztof Gasidło podczas wernisażu wystawy dzieł Adama Lisika w Galerii Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej. Określił ją jako przyczynek do refleksji nad „źródłem, symboliką i różnorodnością poetyki architektury sakralnej”.
Z kolei podczas prezentowanej niedawno wystawy w Gliwickiej Wyższej Szkole Przedsiębiorczości, gdzie profesor Adam Lisik kontynuuje swą działalność dydaktyczną, po raz kolejny można było zapoznać się z najlepszymi przykładami jego twórczych osiągnięć. Zaprezentowane na wystawie prace to jedynie nieliczne przykłady z blisko trzydziestu zrealizowanych obiektów sakralnych architekta. Jak pisał o nich ksiądz Leszek Makówka w artykule pt. „Symbolika w architekturze sakralnej Adama Lisika”, opublikowanym w 2006 roku w kwartalniku „Archivolta”: „Tworzone od połowy lat 70. ubiegłego wieku pozwalają się zaliczyć do dojrzałego, świadomie i twórczo traktowanego modernizmu”. Ksiądz Leszek Makówka, doktor historii sztuki, określa twórczość profesora Lisika jako konsekwentną w dyscyplinie swoich form, rezultatem czego jest to, że jego kościoły charakteryzuje właściwy umiar i podporządkowanie głównemu celowi — dominacji sacrum, nawet w przypadku projektów kreujących owo sacrum w sposób bardzo nowoczesny. Ksiądz Makówka podkreśla też, że o jakości architektury Adama Lisika decyduje przede wszystkim nadrzędna idea organizująca całość przedsięwzięcia.
Po analizie dokonań Adama Lisika w dziedzinie projektowania obiektów sakralnych, prezentowanych w książce pt. „Architektura sakralna. Projekty i realizacje”, łatwo można zgodzić się z opinią księdza Leszka Makówki. Wydaje się, że ma on też rację, gdy mówi o kompletności projektów Adama Lisika, która wyraża się czytelnością znaku i integralnego wpisania bryły
w krajobraz.
Na tle europejskich przykładów architektury sakralnej działalność projektową Adama Lisika można ocenić jako bardzo osobistą, poszukującą własnej drogi twórczej. Charakteryzuje ją otwarta struktura przestrzenna form architektonicznych opartych o głęboką analizę istniejących uwarunkowań lokalizacyjnych. Kreowana przez profesora Lisika architektura kościołów tworzona była w czasach, w których Kościół widział potrzebę wznoszenia świątyń postrzeganych jako symbol i język sacrum oraz jako skuteczny i zrozumiały element nowej ewangelizacji. Takie podejście Kościoła budziło u wielu obawy ograniczenia praw architekta do swobody wypowiedzi. Architektura kościołów Adama Lisika z jednej strony jest więc bez wątpienia wynikiem narzuconych rygorów i dyscypliny, z drugiej zaś — odbiciem osobowości autora. Nie oznacza to jednak wyalienowania metafizyki przestrzeni sacrum z jej bezpośredniego otoczenia, które tworzy z wnętrzem budowli architektoniczną całość, odbieraną przez spójność przestrzennego i społecznego kontekstu.

dr inż. arch. Romuald Loegler