Przedmowa prof. dr. hab. Jana Miodka

Wstęp

 

I

Dlaczego tak, a nie inaczej, czyli znaczenie, pochodzenie, historia wyrazów

Imię przed nazwiskiem

Jerzy, ale: Jurek

Marek nie jest zdrobnieniem

Jack to nie Jacek!

O zaimku ów

Korepetycje, czyli korki

O strażniku i strażaku

Butonierka

Brustasza i poszetka

Baca i gazda

O dudach i kobzie

Kibic (niem. Kiebitz)

„Wakacjones cras, na lizusów czas”

O wagarach (dawniej wagusach)

(Te) kolonie (‘letni wypoczynek’)

Skąd się wzięło słowo rower

Harcerz

‘Poduszka’, czyli jasiek

Dżinsy i włoska Genua

Jak wielbłąd ukradł nazwę słoniowi

Niedźwiedź

Paraskewidekatriafobia i triskaidekafobia

Paparazzi, czyli natrętni fotoreporterzy

Oportunista, to znaczy kto?

Abnegacja, abnegat

Antagonista, protagonista

Sybaryta, hedonista

Zgaduj-zgadula

Ludowy i ludyczny

Człowiek spolegliwy?

Obwarzanek

Węgieł, czyli kamień węgielny

Mormorando

Sejm (kiedyś sjem)

Dratwa (‘mocna nić szewska’)

Kanikuła (łac. Canicula)

Abonament i abonent

Show

Niesnaski

Kostyczny kolega

Zgniłe jabłko

Dywan i tapczan

Kłopotliwe słowo adres

Jak poszta stała się pocztą

Nienawiść

Harmonia i akordeon

Wyrzucić śmieci i śmiecie

Prycza (nie: prycz)

Jar, jarzyna, jarosz

Keks

Pucołowaty, pucułowaty

Karmnik

Dalibóg

Buldożer

Czelność i bezczelność

Namolny

Wesz

Mysz (a nie: mysza)

Niestety nie jest zaprzeczeniem stety

Sukcesor

Peryferie miasta

Gąsior i gęsior .

Waga największa, ranga – najwyższa

Na szczęście albo całe szczęście, że

Nie mylmy słowa sążnisty z rzęsisty

Rok

Firanka

Co ma gimnastyka do gimnazjum?

Osławiony nie znaczy ‘sławny’

Od czego pochodzą słowa parówka i zraz

Krewki, kiedyś krechki, czyli ‘kruchy’

Nie mylić bardziej z więcej

Burak

Chachmęcić

Urna, ossuarium, kolumbarium

Prosperity

Pierca (‘adwokat’) i sok (‘prokurator’)

Szkoła, kiedyś… czas odpoczynku

Odium

Faworyt

Balwierz (‘ten, co dawniej golił brodę’)

Ameryka – na cześć Ameriga Vespucciego

Naleśniki

Cicerone i grób pobielany

Parasol

Sekret (kiedyś ‘wychodek’)

Marmolada

Garkuchnia i garkotłuk

Mizogin i mizoandryczka

Bombonierka

Pokój, czyli spokój

Omnibus, autobus, bus

Errata, folia, premia, rudera

Ceregiele

Karnawał

Badminton

Tektura, plomba

Dziewka, dziewczyna

Kasztan i kasztanowiec

Sylwester, czyli szczodry wieczór

Zabawa, krotochwila, rozrywka

Prezenty, czyli kolędy

Géant, Auchan, Carrefour

Ołówek

Maraton

Landszaft

Nastolatkowie

Ciuciubabka

Deliberacje, dyfamacja

Hocki-klocki

Oranżada

Incognito

Alias (‘inaczej’)

Qui pro quo i quid pro quo

Melepeta

Hat trick

Hetka-pętelka

O łupieżu i łupieży

Brystol (‘biały karton’)

Apologia, apologeta

Adolescencja

Elokwencja i grandilokwencja

Kłuć i kuć

Credo (kredo), motto

Szczypiorniak

Alibi

Żołnierz

Prehistoria, prahistoria

Bryza

Pantomima

Morale

Hobby, czyli… kij z końską głową

Co to jest passe-partout?

Igry i igrcy

Bojler i brojler

Fizjonomia

Pizza

Sentymentalny

Google

Bożyszcze

Styczeń był lutym, a luty – styczniem

Szatnia

Y, czyli igrek lub ipsylon

Skromny (dawniej skrowny)

Poprawne póki (dopóki) i błędne póki co

Szynszyla

Świszczypała

Dworzec

Niechlujny

Tudzież nie znaczy ‘albo’

Hot dog

Kurna chata, czyli ‘chata bez komina’

Sztyblety, sztylpy, czapsy

Cheerleaderki

Kwarantanna

Mamona

Apteka (dawniej apoteka)

Fryzjer (kiedyś fryzer)

Bałwan i… bałwochwalstwo

Łękotka i łąkotka

Kiedyś na ‘uczniów’ mówiono… studenci

Parafraza i peryfraza

Apostrof i apostrofa

O kochaniu i miłości, które kiedyś znaczyły co innego

Nissan miał być datsonem

Toyota zamiast toyody

Krawat

Blamaż (niem. die Blamage)

Zimne ognie, czyli o oksymoronach

Karambol

Oscar (nagroda filmowa)

Igelit, bakelit

Uff, roku 2020

Rok przestępny

Kanister (nie: karnister), inbus (nie: imbus)

Hulajnoga

O kokoszy i kokocie

Bistro

Arbiter i arbitralny

Kontyngent

Okrąg i okręg

Krąg i kręg

Smog

Prestidigitator

Matura (łac. maturus ‘dojrzały’)

Bransoletka

Kolacja najpierw była… składką pieniężną

Charakterny

Mianownik, gdyż pytamy o ‘miano’ (kto to jest?)

Obłędny

Trudno (nie: ciężko) zrozumieć

Rozbić namiot, obóz

Ignorancja i ignorowanie

Sztambuch

Awangarda i ariergarda

„A co to jest solfeż, tato?”

Obumrzeć i odumrzeć

Znielubić

Optyka

Recital

Lek

Rozbisurmanić się

Skąd się wzięło słowo skarbonka?

O słowie król

Ile kropek ma wielokropek?

Puryzm, leseferyzm, indyferentyzm językowy

Kuć i orać w dzień zawzięcie, czyli jak zapamiętać liczbę π

Łoi nas anioł, czyli niech żyją palindromy

Pójdźże, kiń tę chmurność w głąb flaszy!, czyli: co to jest pangram

 

II

Tajemnice frazeologii. Kopalnia ciekawostek i wiedzy o dawnej polszczyźnie

Bogiem a prawdą

Nie udawaj Greka

Odwracać kota ogonem

Dlaczego mówimy, że pies się wabi?

Rozebrać się jak do rosołu

Cztery kąty i piec piąty

Zostaniesz kiedyś sam jak palec

Poczuć pismo nosem

Mierz siły na zamiary

Siedzieć w kozie

Wpaść jak po ogień

Coś grubymi nićmi szyte

O kominiarzu i łapaniu się za guzik

Strachy na Lachy (lachy)

Myśleć o niebieskich migdałach; Niebieski ptak

Narobić poruty

Strzelić focha

Dla hecy

Metoda kija i marchewki

Zamienił stryjek siekierkę na kijek

Na modłę

Nie w kij

Ani na jotę

Bez pracy nie ma kołaczy

Nudy na pudy

Palma komuś odbiła

Mówić bez ogródek; Nos na kwintę

O zwrocie trącić myszką i wyrażeniu kruczki prawne

Wet za wet

Złoić (komuś) skórę

Ciemny jak tabaka w rogu

Być (z kimś, z czymś) na bakier

Lać jak z cebra

Baki (komuś) świecić

Smalić cholewki i stroić koperczaki

Uśmiechać się pod nosem albo pod wąsem

Trzymać się kupy

Po linii najmniejszego oporu; Nie zasypiać gruszek w popiele

Gonić w piętkę i kruszyć kopie

Czarno na białym

Noga się komuś powinęła

Krakowskim targiem

Być na tapecie

Stracić grunt pod nogami

Łyżka dziegciu

Jak na ironię

Dwa grzyby w barszcz

Głupi jak but (z lewej nogi)

Dlaczego mówi się pięta achillesowa?

Stanąć okoniem

Pięknym za nadobne

Gapić się jak sroka w gnat

Pragnąć czegoś jak kania dżdżu

Wystrychnąć (kogoś) na dudka

Słowo się rzekło, kobyłka u płota(u)

Wykręcić się sianem

Kość jest (pod)rzucona – oznajmił Cezar – i zaczął przekraczać rzeczkę Rubikon

W powiedzeniu Reja nie chodzi o gęsi

Łabędzi śpiew

Puścić (popuścić) wodze fantazji

Wziąć (brać) kogo na spytki

Mieć duszę na ramieniu; Wtrącać swoje trzy grosze; Języczek u wagi (a nie: …uwagi)

Bić brawo

Dać (komuś) kosza

Ojciec Wirgiliusz uczył dzieci swoje…

Na pohybel

Powiedzieć coś z głupia frant

W gorącej wodzie kąpany

Mieć kuku na muniu

Jak spaść, to z dobrego konia

Szósty (nie: siódmy, ósmy itd.) zmysł

Miecz Damoklesa; Pieskowa Skała

Spocząć na laurach

Jeden sasa (sa, sa), drugi do lasa albo Jeden do Sasa, drugi do Lasa

Ósmy cud świata

Wyrwać się (wyskoczyć) jak filip z konopi

Trzymać z kimś sztamę

O niepuszczaniu pary z gęby i puszczaniu farby

Po mieczu (‘po ojcu’), po kądzieli (‘po matce’)

Mieć (coś) wypisane na czole

Wypić (coś) duszkiem

Każda liszka swój ogon chwali

Być komuś kulą (nie: kamieniem) u nogi

Tere-fere

O jednej jaskółce, która nie czyni wiosny

Poznać pana po cholewach

Niedźwiedzia przysługa

O płaceniu płatem (np. sukna)

O okrzyku sędzia kalosz

III

Leksyka, fleksja, składnia. Jakie to ciekawe, a zarazem proste

Pomarańcza (a nie: pomarańcz)

O cyfrach i liczbach

Półtora, trudny liczebnik

Cudzysłów

Membrana (nie: membrama), laboratorium (nie: labolatorium)

Przerębla i przerębel

Studniówka i komers

Małż (nie: małża)

Puf (a nie: pufa)

Zamachowiec

Kapsel (rzadziej kapsla)

Farma i ferma

Wyprzedaż

Rodzic

K†M†B

Vademecum (wademekum)

Ekler, eklerek, eklerka

Żołądź

Zajazd, czyli zajęcie siłą posiadłości

Efektowny i efektywny

O wyrazach gap i gapa

Fair, fair play

Capstrzyk

Jak z papuci i kapci zrobiły się papcie

O uszach (człowieka) i uchach (garnka)

Chryzantema

Październik, listopad – kiedyś tych nazw używano wymiennie

W każdym razie (a nie: w każdym bądź razie)

O czasownikach patrzeć i patrzyć

Myśleć, ale: wymyślić, domyślić się

Dziękuję i dzięki

Przyszli drodzy wujostwo

Tata i tato (kłopot z odmianą)

Na pustyni, choć „W pustyni i w puszczy”

18 lutego (a nie: 18 luty)

To dziecko (nie: te dziecko)

Awizo trzeba odmieniać

Meczów czy meczy?

Piłka wyszła na aut (nie: w aut)

Brać psa na smycz (nie: na smyczę)

Trudne czasowniki włączać, wyłączać

Wolnoć, Tomku, w swoim domku

W porównaniu z czymś

Psubrat (komu? czemu?)

Dzięki pomocy…; wskutek wypadku…

Jest (ten) dziesiątek i (ta) dziesiątka

Przyjaciele – (o kim? o czym?) o przyjaciołach

Iść przez most

Obfitować, opływać (w coś)

Pogłośnić, podgłośnić radio

Jeźdź (nie: jeździj)

Zjadłbym lody i zjadłbym loda

Przed laty, ostatnimi czasy, innymi słowy

Księga 1001 nocy

Piętnaście po 8.00, za piętnaście 8.00

Bazgrać

Dlaczego podkoszulek, a nie podkoszulka

Liceum imienia króla Jana III Sobieskiego

Wszcząć

Ryzykować życie (a nie: życiem), ale: Brzydzę się tobą i brzydzę się ciebie

Ambulans (l.mn. ambulanse // ambulansy)

Karczma, tych…?

(Ta) kometa, dawniej (ten) kometa…

On jest wart uwagi (a nie: warty uwagi)

Gofr (a nie: gofer)

Co tu jest napisane? (a nie: co tu pisze?)

Hulali po polu i pili kakao

Kłopoty ze słowem chłopak

Jak brzmi dopełniacz od (te) radia?

Statua, statui lub statuy

Widzimisię

O domu, o synu, o panu (a nie: o domie, o synie, o panie)

Kontrola (nie: kontrol)

Mól (nie: mol) książkowy

Muchomor lub muchomór

Zamrażalnik, ale: zamrażarka

Dech, ale: tchu, tchem

Tylny (nie: tylni) wiatr

Umiem, rozumiem

Pożyczę trochę pieniędzy; wynajmę mieszkanie

Odechciewa mi się wszystkiego

Warto było (nie: wartało!) to zrobić

Kamikadze lub kamikaze

Anioł – aniołowi, ale: diabeł – diabłu

Co niedziela, ale: co roku (albo co rok)

Konie – końmi

Co ma luty do czasownika litować się…

Jak odmieniać słowo poczet?

Legia Warszawa, czyli legioniści (nie: legiści)

Kiwi Dr Guillotin nie wynalazł gilotyny…

O pasibrzuchu i pasożycie (kiedyś: pasorzycie)

Sweter (nie: swetr)

Zuch, czyli dawniej ‘ktoś zuchwały’

Piżama lub pidżama

Piekło, dawniej (ten) pkieł

Na glanc (glans), iść na przebój

Nienawidzić (a nie: nienawidzieć)

Francuskie à la

Nów, nowiu (nie: nowia)

Bogini (nie: boginia)

Na po świętach, na po wakacjach

Rajstop, ale: rajtuzów (a nie: rajtuz)

Westerplatte. Jak poprawnie wymawiać tę nazwę?

Poszłam, ale: poszedł

O steranym życiem detektywie

Powinieneś (a nie: powinneś)

Pieniądze, ale: pieniędzy

O upływie (długiego) czasu i wyrazach (głębokiego) współczucia

Drylować (nie: drelować) wiśnie

Złożyć sprawozdanie (a nie: zdać)

Pojedynczy, pojedynczo

Dawniej szmalec, dziś smalec

Jak wymawiać liczebniki pięćset i sześćset

Jak artykułować słowo święty

„Jedziemy do zo, zo, zo”

Jak wymawiać głoskę [v]

 

IV

Niestraszna ortografia, jeśli się ją sukcesywnie zacznie zgłębiać

Po co w ortografii rz i ż oraz ó i u

Gżegżółka

Ożeż ty!

Allah, Allach, Ałłach

Lampa Aladyna (nie: Alladyna)

A nuż, widelec…

Rzeżucha

Wyżąć, ale: wyrznąć

Skuwka, zasuwka, zakuwka, okuwka, ale: podkówka i podkuwka

Brokuł

Ogórek

Pszczoła, kszyk, bukszpan

Wachlarz, ale: wahadło

Agrafka, karafka, brytfanna

Zsiadłe (mleko), sczepić, zhańbić

Myśli(stwo), ale: rybołó(wstwo)

Na co dzień

Pinezka i pineska

Błahy

Wataha

Szmatka, ale: szufladka

Beczułka (nie: beczółka)

Nie dosłyszeć i niedosłyszeć

Wpław, wzdłuż, wszerz

Ziemia, ziemi

Obiad, ale: objadać się

Hopsasa!

Nieśpieszno (jak?) i nie śpieszno (komu?)

Niezbędny (kiedyś niezbedny)

Słodko, ale: słodziutko

Na oścież (albo na roścież, albo na rozcież)

Durszlak

Hipoalergiczny żel pod prysznic

Romantyzm, w romantyzmie

Przyprószony (a nie: przypruszony)

Brzoskwinia – brzoskwini, dynia – dyni, ale: cukinia – cukinii

Zagwozdka (nie: zagwostka)

Zaułek (nie: załułek)

Dlaczego pisze się bohater

Toredaor (nie: torreador)

Churał i chorał

Hełm, ale: Chełm

O wyrazach chart i hart

Rzewnie i żywnie

Prosimy o niepotwierdzanie zapłaty faksem

O pisowni słowa sylwester/Sylwester

Jerzyk i jeżyk

Dlaczego chuligan?

Chaszcze

Półżartem, półklęczeć, o wpół do dziesiątej

Ciut, ciut a. ciut-ciut

Po łeb(p)kach

Żeby kózka nie skakała, toby (nie: to by) nóżki nie złamała

Purée lub piure; tournée

Kebab, po turecku kebap

Szwendać się

Nowo otwarty sklep (nie: nowootwarty)

Hebrydy (nie: Hybrydy)

Sjesta (nie: siesta)

Ciemiężyciel, ale: ciemięzca (nie: ciemiężca)

Hurkot lub hurgot

Pisze się aha (a nie: acha)

Chromosomy

Dzień Zaduszny, ale: dzień Wszystkich Świętych

Holocaust (Holokaust), holocaust (holokaust)

Chłopcy „z placu Broni” czy „z Placu Broni”?

Grapefruit lub grejpfrut (nie: grejfrut)

Corrida // korrida, corso // korso, confetti // konfetti

Szklany, blaszany, wełniany

Klocki Lego

Co najmniej

Wihajster

Kulig (‘przejażdżka saniami’) był kiedyś kulikiem

Audio-wideo

Dwudziestkapiątka

Spośród, ale: sponad i z ponad

Niełatwo (bo: niełatwy)

Rządzić, ale: żądać

Żubr (kiedyś zubr)

Tętent

W koło i wkoło

Kogel-mogel

Ależ robicie harmider!

Na pewno, zapewne